Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch

Rate this post

Nhận thấy được thế mạnh của Việt Nam, tác giả lựa chọn Đề tài Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch làm bài luận văn tốt nghiệp. Việt Nam được xem như là một Đông Nam Á thu nhỏ với văn hóa phức thể gồm 3 yếu tố: văn hóa núi, văn hóa đồng bằng, văn hóa biển, trong đó, yếu tố đồng bằng đóng vai trò nổi trội nhất. Việt Nam cũng là nơi hội tụ đủ các bộ tộc thuộc tất cả các dòng ngôn ngữ ở Đông Nam Á.Với 54 tộc người, 54 nền văn hóa khác nhau đã tạo nên một bức tranh văn hóa đa dạng, đa màu sắc, nhưng luôn thống nhất và triển khai chi tiết tại Luận văn: Tìm hiểu và khai thác văn hóa Then của người Tày tại huyện Bình Liêu tỉnh Quảng Ninh phục vụ du lịch.

2.1. Nội dung của văn hóa Then của tộc người Tày ở huyện Bình Liêu tỉnh Quảng Ninh.

2.1.1. Cúng

Lảu Then (lễ cấp sắc)

Lễ “Lảu Then” là nghi lễ cấp sắc cho bà Then của dân tộc Tày. Đây là nghi lễ vô cùng quan trọng đối với nhà Then.

Những người làm Then là những người có khả năng đặc biệt, để được công nhận điều đó, trước hết họ phải những người có căn số, nhẹ vía và được trời hay tổ tiên có nghề Then hạm (lựa chọn). Sau đó những đối tượng này có những trận ốm thập tử nhất sinh, thứ duy nhất để họ càm hơi là nước uống đun sôi để nguội có thả lá chanh tươi, nếu ăn được thì chỉ là chút cháo hao cùng muối trắng. Có nhiều trường hợp ly kỳ, người khác thấy họ như điên dại. Có người suốt ngày ngồi vắt vẻo trên ngọn tre gai, dầm mình dưới suối trong mùa đông băng giá, hoặc ngày phải dầm mưa dãi nắng, đêm phải dầu dãi phơi sương, cũng có khi họ mắc chứng bệnh lạ không cách nào chữa khỏi. Họ chỉ trở lại bình thường khi đồng ý theo nghiệp Then và để gia đình lập bàn thờ Then, thành tâm tu luyện và trả qua các kì làm lễ chính như sau:

+ Tíu bàn- Lảu son chàng: Đây là nghi lễ đầu tiên của người bước vào nghiệp Then. Ý nghĩa của lễ là dựng bàn thờ Then- làm lễ nhận thầy. Khi được một Then có đầy đủ quyền năng cho phép theo làm đệ tử, gia đình có người cần phải theo nghiệp Then cần phải sắm sửa lễ vật, mời thầy đến nhà làm lễ. Đến làm lễ cùng thầy còn các đệ tử của thầy (là bạn đồng môn của người được thầy thu nhận lần này, được gọi là bạn chàng).

+ Lảu son chàng là một lễ khai báo cho tổ nghề có một người chính thức theo nghiệp Then. Người đã chính thức nhận thầy làm lễ là sư phụ và thực hiện đầy đủ các kiêng khem theo quy định.

+ Lảu khay pác- khay tàng (mở lời, mở đường): nghi lễ này được thực hiện sau khi tíu bàn (lập bàn thờ) được một thời gian. Sau thời gian đau ốm kéo dài, lúc này nhân vật được tổ tiên “hạm” đã hồi phục, đủ điều kiện về sức khỏe và những điều kiện khác để theo học các đường Then (các bài Then khi hành lễ). Thực hiện buổi lễ này là các sự phụ và bạn chàng. Ý nghĩa của buổi lễ này là báo cáo với tổ nghề là người này đã đủ điều kiện để theo nghiệp Then, xin các bậc tiền bối và tổ tiên ban cho quyền năng để có thể thực hiện được thông thạo các nghi lễ Then.

Khay pác- khay tàng là một nghi lễ tương đương với nghi lễ khai quang trong tín ngưỡng người hầu đồng. Say lễ này, người này sẽ được sư phụ cho phép đi theo khi hành lễ để quan sát và học hỏi. Theo như các Then kể lại thì sau buổi lễ này, mỗi lần các Then hành lễ sẽ được tổ nghè “nhập” sau công đoạn thỉnh mời. Bởi vậy, có những đường Then dài thâu đêm suốt sáng mà các Then vẫn diễn xướng trôi chảy, khi trao đổi bình thường thì các Then không thể nhớ được hết nội dung của các đường Then.

+ Lảu khao binh (lễ tiệc khao binh mã): Đay là nghi lễ để sư phụ cấp binh mã cho Then. Sau Lảu khao binh, Then sẽ có đủ quyền năng để chính thức độc lập đi thực hiện các nghi lễ. Trong lễ này, ngoài sư phụ và các bạn chàng đến hành lễ, gia đình còn mời thêm họ hàng, bạn bè thân cận đến để liên hoan, chúc mừng sự trưởng thành của Then. Then sẽ nhận được quà như đàn tính, quạt, vải tơ được nhận những lời chúc lien quan đến việc hành nghề.

+ Lảu khẩn làu (lễ lên lầu): là công đoạn quan trọng nhất của nghi lễ. Tổ chức lễ lần này, ngoài những hình thức tương tự như các lễ Then trước, còn có nghi lễ lên lầu, tức là đoàn quân Then sẽ dẫn người làm lễ lên lầu Then làm nghi lễ trình Ngọc Hoàng để ngài ban phép, ban quyền cho Then. Sau nghi lễ này, người làm Then bắt đầu được truyền và nhận đệ tử theo nghiệp Then.

Lễ cấp sắc này của đồng bào dân tộc Tày mang tính giáo dục cao, thể hiện ở các điều giáo huấn ghi trong cấp sắc cho người thụ lễ, giữ gìn, bảo tồn những yếu tố truyền thống của dân tộc. ( Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch )

Lễ giải hạn cầu an

Cũng như nhiều tộc người khác, người Tày cũng quan niệm ngoài thế giới của con người còn có thế giới siêu nhiên có sức ảnh hưởng quan trọng đến đời sống con người. Bởi vậy, họ phải thực hiện cầu cúng các vị thần trong giới siêu nhiên ấy để mong tai qua, nạn khỏi, gặp nhiều điều tốt lành. Những việc mang yếu tố thiêng liêng như thế luôn được người Tày làm hết sức cẩn trọng từ việc chọn ngày cho đến việc chuẩn bị buổi lễ.

Lễ này được diễn ra vào mùa xuân, đặc biệt là sau dịp tết nguyên đán, khi hoa lá đâm chồi nảy nở. Lúc này người Tày sẽ tìm đến các thầy Then để chọn ngày lành tháng tốt. Khi ngày lành đến, gia dình phải chuẩn bị lễ vật cho buối cúng và đón rước thầy Then về nhà để làm lễ giải hạn nhằm xua đuổi cái xấu, cầu bình an cho con cháu trong một năm mới và mùa màng được tốt tươi.

Theo phong tục của người Tày, thầy cúng sẽ không tự đi mà gia đình chủ nhà sẽ cử một người đến rước thầy về nhà mình.

Để chuẩn bị cho một buổi lễ giải hạn, ngoài bàn thờ tổ tiên trong nhà , gia chủ phải chuẩn bị thêm hai mâm lễ. Một mâm để cho thầy làm lễ (Bôm lệ) được đặt ở giữa sảnh trong nhà dưới bàn thờ tổ tiên, các hoạt động cúng bái của thầy Then được diễn ra tại đây. Còn một mâm nhỏ nữa được gọi là mâm hành khiến, tức là lễ vật cho các quan binh nhà thầy Then đi lên thiên giới để xin lộc, xin thiên đình ban phúc và đề đạt nguyện vọng của gia chủ. Các lễ vật trong mâm bao gồm: một con gà luộc (Cáy tổm) có đủ lòng mề, tim, gan. Một đĩa xôi nếp (khẩu nua), một chai rượu và một bát gạo có thắp hương cắm ở chính giữa. Ngoài mâm lễ hành khiến, gia chủ còn phải chuẩn bị hai cây chuối rừng (co bjooc), hai căn nhà lầu và hai chiếc thuyền hoa (pè), một con gà sống (cáy mạ) tượng trưng là con ngựa làm phương tiện cho quân binh nhà thầy lên thiên giới, bên cạnh phải có hũ gạo nhỏ đặt bên mâm hành khiến, tượng trưng cho số lương thực để dành cho quân binh nhà thầy ăn trên đường đi làm việc.

Bắt đầu làm lễ cầu an, thầy cúng lấy hai thanh tre để xin đài âm dương. Nếu một sấp một ngửa thì buổi lễ hôm nay đã được sự đồng ý của thần linh và ông bà tổ tiên.

Phần đầu trong nghi lễ giải hạn là nghi thức gọi quan quân đến để nhận nhiệm vụ lên thiên giới bày tỏ nguyện vọng của gia chủ thông qua thầy Then. Theo tiếng của người Tày, Then tức là trời, chỉ có ông Then, bà Then mới có khả năng mang theo những ước nguyện của con người đến với đấng siêu nhiên. Họ tin rằng khi có tiếng đàn tính và lời Then cất lên tức là lúc các bà Then bắt đầu cuộc hành trình với từng dường Then dài quan quân đi khắp ba tầng trời. Cùng với thầy Then làm lễ là chiếc đàn tính, khi những làn điệu Then cổ cất lên chính là lúc những vật dụng này phát huy tác dụng. Đàn tính cùng lời Then nhưng không thể thiếu những tiếng Sóc, đóng vai trò rất quan trọng. Nó không chỉ làm không khí thêm tươi vui, rộn rã, âm thanh này còn tượng trưng cho việc quất ngựa đưa binh lên đường vào các cửa quan.

Người Tày tin rằng đó là tổng hòa các thứ tiếng có trong trời đất qua mỗi biểu tượng thiên- địa- nhân. Với với thầy Then thì chiếc đàn tính được coi như tiên trên trời ban cho, chùm xóc nhạc tượng trưng cho chùm âm binh dưới đất, còn giọng hát Then đại diện cho con người và muôn loài trên dương thế. Khi sóc nhạc kết hợp với tiếng đàn tính và lời ca Then cổ sẽ tạo nên những điệu hát nhịp nhàng ổn định, tạo âm thanh đa chiều, có màu sắc riêng.

Trong lễ cúng giải hạn ngoài những lời Then, điệu hát cổ thì theo quan niệm, sau khi vượt qua mỗi cửa ải trên đường tới thiên giới, thầy cúng sẽ dùng hai thanh gỗ để gieo quẻ, xin lộc tới cho gia đinh gia chủ. Nếu như gia chủ thành tâm và âm phần tốt thì việc xin quẻ diễn ra thuận lợi, lễ cúng sẽ điễn ra suôn sẻ và kết thúc tốt đẹp. Nghi lễ sẽ kết thúc sau phần nhập hồn của thầy cúng, khi thầy đã đưa quan binh lên đến thiên giới và đã hoàn thành công việc cho gia chủ thông qua những lời hát Then cổ, tiếng đàn tính và tiếng sóc nhạc được các vị thầy cúng cất lên trong suốt quá trình diễn ra buổi lễ.

–  Then chúc thọ.

Theo phong tục của người Tày, khi bố mẹ ở độ tuổi 70 trở lên, con cái sẽ làm lễ mừng thọ (còn gọi là lễ thêm lương) cho bố mẹ nhằm thể hiện tấm lòng hiếu thảo, sự kính trọng ông bà, bố mẹ khỏe mạnh, thêm nhiều thời gian ở bên con cháu.

Lễ mừng thọ của người Tày được diễn ra từ hôm trước tới sáng hôm sau với nhiều nghi lễ. Để chuẩn bị cho buổi lễ, người trong gia đình phải chuẩn bị ba mâm cơm cúng dưới chân bàn thờ, trong đó có một mâm chay dành cho bà mụ sinh, một mâm mặn cúng tổ tiên và một mâm cho hành binh, hành kiến. Cùng với đó, một bàn thờ thần thánh sẽ được đặt ngay cạnh nơi bà Then làm lễ cúng.

Ngoài những mâm cúng chính, nghi lễ mừng thọ của người Tày không thể thiếu một chiếc lẩu váng tượng trưng cho kho lương của người được mừng thọ, hay còn gọi là lẩu bổ lương. Đây là một khói hình lăng trụ bên ngoài được dán giấy hồng, một chiếc thang nhỏ được cắt từ miếng bìa cứng có 7 bậc thang nếu là đàn ông, 9 bậc thang nếu là đàn bà, nó tượng trưng cho cây càu mệnh, một cây chuối còn cả gốc rẽ được treo tiền vàng tượng trưng cho cây mệnh của người được mừng thọ, một chiếc ô để che nắng che mưa cho hình nhân. ( Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch )

Trong nghi lễ này còn có thêm chiếc áo của người mừng thọ, đây đưọc gọi là chiếc áo đón vía, bởi qua mỗi chặng đường, bà Then đều cúng Then xin vía con cháu và người được mừng thọ.

Ngoài ra, vào ngày này người Tày thường làm rất nhiều món bánh màu để cúng. Đây là loại bánh truyền thống của dân tộc Tày, được làm bằng gạo nếp có phẩm màu hoặc những loại cây lọc lấy nước có màu đỏ hoặc hồng.

Trong nghi lễ, nhân vật chính giữ vai trò quan trọng nhất điều hành buổi lễ là bà Then. Thường thì những gia đình khi làm lễ chỉ có một bà Then nhưng nếu gia đình nào đã có người đi làm Then thì trong ngày này phải mời thêm một hoặc hai bà Then nữa. Ngoài những lời Then quen thuộc được coi là vốn liếng không thể thiếu trong lễ mừng thôi, bà Then cũng có những vật dụng đi kèm theo là một cây đàn tính, một chiếc quạt, hai thẻ âm dương, một bộ nhạc ngựa. Bên cạnh bà Then còn có người giúp việc thắp hương, đốt tiền vàng, rót rượu, họ làm công việc này song song với việc của bà Then.

Ngoài bà Then ra, trong các nghi lễ cúng mừng thọ của người Tày, người con rể đóng vai trò rất quan trọng. Con rể sẽ tự tay quay một con lơn mang xuống làm lễ bố mẹ vợ, sau khi lễ cúng xong, người con rể sẽ mang cây chuối đi trồng vào góc vườn của giá đình, từ đó, việc chăm sóc cây chuối là nhiệm vụ của người con trai cả. Điều này có nghĩa con gái con rể chỉ đến thăm bố mẹ, con trai trưởng mới là người trực tiếp chăm sóc, phụng dưỡng cha mẹ.

Con cháu, họ hàng trong gia đình đến dự lễ mừng thọ đều phải chuẩn bị những túm gạo nhỏ. Sau khi hành lễ xong, những túm gạo đó sẽ được cho vào một chiếc thúng. Từ thúng gạo này trải một tấm vải đen tượng trưng là cầu nối từ hạ giới lên thiên đình, trên mặt vải đặt những chiếc đũa hình chữ chi cùng vàng mã, tượng trưng cho những thanh cầu và tiền hành lộ. Khi hành lễ xong, lúc mọi người đang ăn uống vui vẻ, người con rể sẽ đến giật tấm vải đen xuống, tượng trưng cho tin sứ trên thiên đình xuống nhận lễ.

Lễ mừng thọ của người Tày là một nét sinh hoạt văn hóa truyền thống, vừa thể hiện được sự tôn kính với bậc sinh thành, vừa thể hiện được tầm quan trọng của Then và văn hóa đặc sắc cần được bảo tồn.

Có thể bạn quan tâm:

Viết Thuê Khóa Luận Tốt Nghiệp

2.1.2. Hát Then ( Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch )

Theo Ths Hoàng Quốc Thái, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Ninh, hồ sơ khảo sát về Then của đồng bào Tày ở Bình Liêu cho thấy: Tục hát Then của tộc người Tày ở huyện Bình Liêu tồn tại và phát triển từ xa xưa cho đến nay, nhưng mạnh mẽ nhất là trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược. Nó đã góp phần tích cực động viên con em dân tộc Tày lên đường đánh giặc cứu nước, vận động thực hiện phong trào “Ba đảm đang” ở hậu phương. Trong thời kỳ này, mỗi xã đều có một đội văn nghệ chuyên về hát Then và đàn Then tại địa phương.

Hiện nay, ở Bình Liêu vẫn còn nhiều làng, bản duy trì tốt tục hát Then, đàn tính như Cốc Lồng, Bản Pạt, Cáng Bắc (xã Lục Hồn); Piêng Mùng, Nà Khau, Đồng Long, Piêng Tắm (Đồng Tâm); Khe Lánh (Vô Ngại); Chang Nà, Nà Pạt, Pắc Liềng (Tinh Húc); Khu Bình Công I, Bình Công II (thị trấn Bình Liêu)… các làn điệu Then còn tồn tại ở Bình Liêu gồm Then cầu chúc, Then giao duyên, Then ca ngợi..

Hát Then là một thể loại ca nhạc tín ngưỡng của người Tày, mang trường ca, mang màu sắc tín ngưỡng nhưng lại như thể hiện tâm tư tình cảm và lối sống, đạo đức của người Tày.

Hát Then từ lâu đã thấm vào tâm hồn mỗi con người Tày ở Bình Liêu. Giống với những vùng núi khác, lời hát Then ở Bình Liêu theo thể thơ 7 chữ, giai điệu có tằng nặm và tằng bốc. Nếu hát Then ở Lạng Sơn dìu dặt, thiết tha, Then Hà Giang nhấn nhá từng chút một thì Then Bình Liêu lại mang một âm điệu trầm, đều, khoan thai, nhẹ nhàng. Có những đặc điểm này là do người Tày ở huyện Bình Liêu ít biến động vì thế cuộc sống là những chuỗi ngày bình yên.

Nhạc hát Then ở Bình Liêu không có nhiều tiết tấu, cung bậc, bởi thế khi nghe Then Bình Liêu người ta có cảm nhận như những lời tự sự, thủ thỉ của người Tày

Những lời hát Then đơn giản như những con người nơi đây. Không cầu kỳ, hoa mỹ, lời hát Then đi vào lòng người một cách tự nhiên. Những câu hát Then đều mang ý nghĩa tốt đẹp và những lời răn đe, dạy dỗ gửi đến người đời. Đàn tính dùng trong hát Then ở Bình Liêu cũng đặc biệt khi được thiết kế hai dây nhưng mỗi lần giai điệu vang lên cũng đủ thể hiện những cung bậc cảm xúc của con người trong cuộc sống. Thêm chùm xóc nhạc làm bằng chuông nhỏ, từ đó trở đi, tiếng hát và tiếng đàn luôn hòa quyện với nhau vang vọng khắp núi rừng.

Hát Then ở Bình Liêu với những nét riêng biệt vốn có đã trở thành động lực, cổ vũ tinh thần không thể thiếu trong lòng bà con nơi đây. Cuộc sống của họ còn khó khăn xong trên trên môi họ luôn ó những nụ cười cùng với lời hát Then ngọt ngào, chân tình. ( Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch )

–  Lượn Then.

Lươn Then là loại hình dân ca phong phú, phổ biển và hấp dẫn với tất cả mọi người thuộc các giới, các lứa tuổi khác nhau của tộc người Tày. Có thể nói Lượn Then của người Tày gần giống như hát ví, hát ghẹo của người Kinh, hát đối của người Dao.

Nội dung của Lượn Then đề cập tới mọi sinh hoạt của cuộc sống như ca ngợi cảnh đẹp của quê hương, đất nước, con người; ca ngợi tình yêu đôi lứa. Những làn điệu trong Then có nhiều biến thể tùy theo từng địa phương. Thể thơ được dùng trong thể loại này thường là trường thiên thất ngôn tứ tuyệt, thơ tự do, ngũ ngôn và các câu 1,2,4 vần với nhau như lối thơ Đường cổ xưa,.

Hát Then tiếng Tày Bình Liêu gọi là “xướng Then”, có từ xa xưa trong đời sống tinh thần của tộc người Tày, nó tồn tại theo hình thức truyền miệng trong dân gian từ đời này sang đời khác, nhạc cụ kèm theo tục hát là cây đàn Tính dẫn đường cho lời hát mỗi khi xướng Then”.

Bắt nguồn từ trong lao động sản xuất hoặc trong sinh hoạt hàng ngày của tộc người Tày từ xa xưa, người ta hát Then để cầu chúc sự an khang, để quên đi những nỗi vất vả cực nhọc, để trao gửi tâm tình mỗi khi gặp nhau, hát Then để cầu chúc cho nhau những điều tốt lành. Tục hát Then phong phú đa dạng, trước hết là để hát giao duyên nhằm đạt đến sự tìm hiểu về tình yêu đôi lứa, họ mượn các tích truyện, cảnh vật sinh hoạt hàng ngày để bày tỏ nỗi niềm tâm sự mong muốn được yêu thương. Ngoài ra, những lúc nông nhàn người ta cũng hát Then để ca ngợi quê hương, đất nước, con người.

2.1.3. Then hỏi ( Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch )

Các chàng trai, cô gái người Tày khi đến tuổi trưởng thành đều được tự do yêu đương, tìm hiểu, xây dựng gia đình. Khi họ đi ngoài đường, ngoài chợ hay đi đâu mà gặp người mình muốn nói chuyện thì họ sẽ cất lên những tiếng hát Then, người ta gọi đó là Then hỏi.

Lời hát trong Then hỏi thường là những câu từ khi ví von, nói gần nói xa, ý nhị, khi so sánh, châm biếm sâu cay. Bởi vậy, Then của đồng bào Tày có giá trị nhân văn sâu sắc với những lời thơ độc đáo, giàu hình ảnh. Anh Ngô Tiến Sinh, ở đội thông tin lưu độngcủa huyện Bình Liêu, cho biết “Then chính là thơ Tày. Tất cả những lời ví von Then thì rất sâu. Then là ẩn từ. Có rất nhiều câu mà người Tày địa phương cũng chưa thể biết được. Từ sự so sánh đấy nó mới sâu sa. Thế nên những người hát Then rất say mê điều đó.Trong câu Then giao duyên không có khuôn phép vì anh hỏi cái gì, thì tôi trả lời, hoặc tôi có thể ví von trả lời sâu hơn về những câu từ đó. Trong những tình cảm giao duyên, đa số câu từ ví von nhưng mà sau đó khi hồi kết lại bao giờ cũng có anh, có em”.

Những câu hát giao duyên cũng không thể thiếu được khi người Tày có khách đến nhà uống rượu, ngày mừng gia chủ lên nhà mới, hoặc vào những ngày vui. Khi thể hiện Then hỏi vào những dịp như vậy, bất cứ ai cũng có thể ghép thành đôi, thành nhóm để giao lưu Then hỏi. Những màn đối đáp, hỏi thăm để mọi người dần hiểu nhau, dễ làm quen, hỏi thăm nhau thay vì nói chuyện thông thường. Then hỏi thường được thể hiện ngẫu nhiên nên không bắt buộc phải sử dụng đàn tính như loại hình hát Then khác. Anh Ngô Tiến Sinh cho biết: Nếu người ta có bạn, có đối tác kể cả không phải là đôi nam nữ nhưng họ vẫn thể hiện một bên đóng vai nam, một bên đóng vai nữ. Hai người nam người ta cũng có thể hát những câu từ đấy. Thường là 4 câu. Ví dụ như: Anh hỏi em 4 câu thì em cũng trả lời anh 4 câu, mà đáp ý nội dung phải giống nhau. Tôi hỏi cái gì thì anh phải đáp cái đấy, nếu không anh sẽ bị thua, phải uống rượu. Còn những ngày các cụ chúc tụng gia đình, chúc thọ cũng đều có những câu Then hỏi đáp và dùng những câu từ chúc phúc”.

Then hỏi còn là một phần góp vui quan trọng trong đám cưới của người Tày ở Bình Liêu. Anh Tô Đình Hiệu, ở huyện Bình Liêu, cho biết “Trong những ngày vui và đặc biệt là đám cưới, bên nhà trai với bên nhà gái đều phải có một đội đại diện giỏi hát Then. Ví dụ nhà trai đến cửa nhà gái rồi, trước khi vào cửa được thì phải hát để xin mở cửa, xin trải chiếu cho ngồi, xin đồ mà bên nhà gái đưa cho cô dâu về nhà chồng. Cứ hát xin như vậy, mỗi một chặng thì lại một nội dung khác”. Và trong đám cưới, làn điệu Then hỏi còn hai họ nhà trai, nhà gái hát lên để chúc mừng cô dâu chú rể, chúc cả họ hàng đôi bên nội ngoại, cảm tạ công dưỡng dục của cha mẹ hai bên.

Câu hát Then hỏi của đồng bào Tày ở Bình Liêu, Quảng Ninh, chứa đựng những giá trị văn hóa sâu sắc trong đời sống của đồng bào nơi đây. Những câu Then hỏi đầy tính sáng tạo và ngẫu hứng vẫn hàng ngày được bà con thể hiện đã và đang góp phần lưu giữ những giá trị về tinh thần của người dân, đồng thời góp phần tạo nên nét phong phú, đa dạng cho làn điệu Then của bà con dân tộc Tày ở Việt Nam nói chung.

* Cách nhìn chung nhất về Then

  • Về mặt nghi lễ: với tư cách là một hình thái sinh hoạt tín ngưỡng dân gian, Then chứa đựng trong mình những tín ngưỡng, tôn giáo nguyên thủy. Thông qua các hình thức thực hiện Then văn, Then tướng và nhiều hình thức khác, các bà Then, ông Then sẽ là chiếc cầu nối giữa thế giới thần tiên và nhân dân, nhằm bày tỏ lòng thành kính, biết ơn tới các vị thần đã phù hộ, che chở cho gia đình và mình, cộng đồng tránh khỏi những thiên tai, dịch bệnh, đem lại một cuộc sống no đủ, hạnh phúc.

Mặt khác đây cũng là dịp để cả gia đình, dòng họ ôn lại những điều tâm niệm chung về những phẩm chất truyền thống đã được trau dồi như: sự đoàn kết gắn bó trong gia đình, những quy ước chung về dòng họ nhằm duy trì kỷ cương chung như: tôn trọng người già, tôn trọng truyền thống văn hóa, lệ tục của dòng họ, đồng thời nhắc nhở mỗi thành viên trong gia đình có ý thức và trách nhiệm về cội nguồn, với tổ tiên với gia đình, dòng họ và chính bản thân mình.

  • Về mặt nghệ thuật dân gian, Then được thể hiện sinh động bằng lời ca, tiếng nhạc, điệu múa dân gian hết sức phong phú và hấp dẫn. Trong một cuộc hát Then, âm nhạc là yếu tố quan trọng và xuyên suốt khi trình diễn. Hát Then có nhiều bài bản, làn điệu khác nhau, nhưng đều tuân theo một bài bản và kết thúc có kết quả giống nhau. Người trình diễn hát Then theo hình thức diễn xướng tổng hợp vừa hát, vừa đệm đàn và múa để thể hiện nội dung bài hát, đôi khi còn biểu diễn cả những trò nhai chén, dựng trứng, dựng gươm..
  • Trong đời sống văn hóa của cộng đồng người Tày, hát Then không chỉ là khúc hát đầu xuân cầu an lành, may mắn mà còn gắn liền với sinh hoạt tín ngưỡng trong năm.
  • Hiện nay hát Then đã có nhiều biến đổi so với trước kia, ngoài các làn điệu then cổ thường được trình diễn ở các buổi lễ tín ngưỡng với các nghi thức nhất định đã xuất hiện nhiều làn điệu cả biến để thích ứng trong các hình thức sinh hoạt văn hóa nghệ thuật cộng đồng.

2.2. Sự quan trọng của Then đối với đời sống tâm linh của người Tày. ( Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch )

Then là sự sinh động hóa về thế giới ba tầng của người Tày. Thông qua nhãn quan của những người làm Then , thế giới ba tầng hiện lên thật rành mạch với cõi trời, cõi đất và cõi nhân gian mà ở đó, với tư cách là người thông quan được với thần linh, người làm Then đã dễ dàng đi lại từ thế giới này sang thế giới khác.

Then còn là sự cụ thể hóa quan niệm hồn linh giáo trong tín ngưỡng dân gian bản địa của người Tày. Tất cả những vị thần trong quan niệm dân gian khi đưa vào Then đều được hình tượng hóa như nhân vật có thật. Ngoài tổ tiên, tổ sư là những người có thật đã khuất, các vị thần linh khác trong Then đều có hình dáng riêng, nhiều vị được hiện lên qua phương thức nhập đồng trong nghi lễ Lảu cấp sắc của Then như Thổ công, Táo quân… Cũng như vậy, khái niệm hồn vía được cụ thể hóa trong Then. Trong những bài cúng cầu an, giải hạn hoặc cúng chữ bệnh thì hồn vía được Then hình dung như một sinh linh mềm yếu, rất dễ bị cám dỗ, tổn thương, muốn đưa được hồn vía về nhà thì cần phải vỗ về, dõ dành, đôi khi là dọa dẫm và đe nạt.

Ngoài ra,   thế giới tâm linh của người Tày còn được thể hiện qua những lễ vật mang tính tượng trưng hồn nhiên, mộc mạc trong Then. Số mệnh con người được hình dung như một cây cầu, muốn sống trường thọ thì phải sửa sang lại cây cầu cho chắc chắn. Tuổi thọ và sức khỏe của người già được gắn với các thúng gạo, muốn người già sống lâu thì phải bù cho thúng gạo thêm đầy. Các lễ vật trong Then đều được ít nhiều biến hóa Then trí tưởng tượng của họ: Quả bí xanh được hình là con lợn, hoa chuối rừng là con gà trống, chiếc thuyền bẹ chuối tượng trưng cho đoàn thuyền loan thuyền phượng, tảng bột nặn hay một cái bánh chưng được bọc giấy màu cũng là tượng trưng cho núi Sumi- là quả núi thiêng của thần phật trên đời.

Nói tóm lại, Then đã thực hóa thế giới tâm linh của người Tày, chính vì thế mà Then trở nên gần gũi, gắn bó với đời sống tín ngưỡng của người dân Tày qua nhiều thế hệ.

Ra đời và phát triển lâu dài trong lòng dân tộc, Then chứa đựng trong nó những dấu ấn về lịch sử xã hội của người Tày trong quá khứ. Điều đó được thể hiện rõ nhất qua diễn xướng Then và đặc biệt là văn bản lời hát Then. Trải qua những năm tháng thăng trầm của thời gian và sự biến cải bởi phương thức truyền miệng nhưng về cơ bản diễn xướng Then, trong đó có lời hát Then vẫn giữ được nội dung ban đầu.

Ra đời trong dân gian, gắn liền với đời sống sinh hoạt tín ngưỡng của dân gian nên lời hát Then là sự phản ánh chân thực của đời sống của người dân miền núi mà trước hết, đó là môi trường tự nhiên xã hội của người Tày. Đó là môi trường miền núi với nền kinh tế đặc trưng là nền kinh tế tiểu nông tự cấp, tự túc được phản ánh khá rõ trong hành trình Then mang lễ vật lên mường trời. Có thể thấy, làng bản và đời sống sinh hoạt của làng bản hiện lên rất quen thuộc trong Then: có giếng nước đầu nguồn, cánh đồng, thả vịt, chăn trâu… Một số thầy Then đã sơ đồ hóa con đường lên mường trời chẳng khác gì nơi mường đất mà họ sinh sống, nó như thế giới lộn ngược của trần gian, cũng có những cảnh vật núi rừng, chim muông, sông suối, chợ búa buôn bán làm ăn. Nhiều chương đoạn trong lời hát Then đã miêu tả khá sinh động về một không gian rừng núi đầy chất hoang dã thửa trước: Núi rừng rậm rạm, hoang vu, nhiều thú hoang, rắn rết, đường đi khúc khuỷu gập ghềnh,… Lễ vật mà họ mang lên cúng tế mường trời là những sản vật mà họ tự nuôi trồng, săn bắt, hoặc hái lượm được mà qua đó phản ánh phương thức lao độn sản xuất của họ. Ngoài ra, trong những lễ hội Then có những trò diễn để mô phỏng lại cuộc sống lao động của họ đã nói lên phần nào sự gắn bó giữa Then với môi trường tự nhiên và xã hội của người Tày. ( Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch )

Trước hết, với tính chất là lễ hội của nghề Then, Then cấp sắc đã phản ánh được trong nó có nhiều nét đẹp truyền thống văn hóa của người Tày. Đó là tinh thần cộng đồng, sự đoàn kết tương trợ giữa các thành viên trong gia đình, dòng họ và rộng ra là trong bản làng. Để có được một lễ cấp sắc, bản thân thầy Then và gia đình của thầy phải nhờ đến sự trợ giúp công sức của nhiều người không chỉ trong gia đình, dòng họ, mà là của cả một bản làng nơi thầy sống. Sự giúp đỡ hồn nhiên, vô tư cũng như sự cổ vũ nhiệt tình và trân trọng của cộng đồng đối với thầy Then đã chứng tỏ rằng Then có vị trí quan trọng trong đời sống xã hội của người Tày. Qua đó có thể thấy rằng đối với đồng bào Tày nói chung thì những người làm Then là nghề cứu nhân độ thế, những người làm nghề chân chính luôn nhận được sự trân trọng của mọi người.

Qua những nghi lễ khác của Then như Then cầu an, Then chúc thọ, còn cho chúng ta thấy được giá trị vè đạo đức, lối sống của người Tày. Chẳng hạn như truyền thống yêu trẻ, kính già là một trong những nét đẹp nổi bật văn hóa ứng xử được thể hiện khá rõ qua các nghi lễ Then.

Từ xưa, trên vùng đất Bình Liêu, cộng đồng người Tày thường cư trú thành các bản cạnh suối hoặc trong các thung lũng thuận tiện cho việc canh tác lúa nước. Ở thòi kì cuộc sống còn khó khăn, nghèo nàn, y tế chưa phát triển, sự hưởng thụ văn hóa chưa có thì Then được coi như một biện pháp trị liệu tinh thần của cộng đồng người Tày tại đây. Ốm đau, tai họa hay cầu mong, ước vọng… họ đều tìm đến Then. Mỗi dịp tháng giêng, các gia đình lại sắm sửa lễ vật để mời Then về nhà làm lễ. Anh em, họ hàng cùng bà con trong bản lại được dịp quây quần nghe Then. Tan buổi lễ là lúc trời đã gần sáng, không ai thấy mệt mỏi mà trái lại, họ còn thấy mình như phấn chấn, khỏe mạnh hơn để bắt tay vào công việc mới.

Then đã hấm sâu vào tiềm thức mỗi người con của tộc người Tày, là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của họ. Ngày nay, mỗi khi đau ốm, song song với việc khám chữa bệnh ở các cơ sở y tế, người Tày vẫn tìm Then về giải hạn để giải tỏa tâm lý lo âu với một niềm tin vốn có.

Từ xa xưa cho đến nay. Then vẫn luôn giữ một vị trí quan trọng của cộng đồng người Tày. Then cũng là bộ phận không thể thiếu cấu thành nên đời sống văn hóa của tộc người Tày nơi đây.

2.3 Sự phát triển của văn hóa Then từ loại hình tín ngưỡng tâm linh thành văn hóa dân gian.

Then- một loại hình tín ngưỡng tâm linh không thể thiếu của người Tày, dù trải qua bao nhiêu năm tháng lịch sử, biến cố, song Then vẫn luôn luôn tồn tại.

Là một tín ngưỡng tâm linh nhưng Then được nuôi dưỡng và phát triển trong dân gian nên trước hết, Then luôn phản ánh những nguyện vọng chính đáng của người dân qua nhiều thế hệ. Đó là những mong muốn rất bình dị của người nông dân: có thóc gạo, trâu bò, gà vịt đầy nhà, cha mẹ già trường thọ, gia đình hòa thuận yên vui, con cháu hiếu thảo trưởng thành. Đối với những người làm cúng bái thì nghề được linh nhiệm, được dân làng tín nhiệm, mang lại vẻ vang cho gia tộc. Những ước nguyện này được thể hiện chủ yếu qua lời cầu khấn chính là những lời hát Then với những nội dung như cầu an, chúc phúc cha mẹ.. Ngoài ra, Then còn nội dung phê phán những thói hư tật xấu trong xã hội và đề cao những phẩm chất tốt đẹp của con người. Thông qua nghệ thuật ngôn từ, Then đã khắc họa những hình tượng nhân vật tương phản: trai đần- trai giỏi, gái lười- gái chăm với ý nghĩa răn re dạy dỗ người đời. Để khuyên răn con cái hiếu thảo với cha mẹ, Then ca ngợi tình mẫu tử qua kể chuyện “thằng cu Vỉnh”. Để khuyên răn chị em gái, mẹ chồng nàng dâu không nên cãi lộn và tranh vợ cướp chồng, Then kể về cuộc sống buồn cô quạnh họ sau khi chết trên mường trời. Để ca ngợi tình vợ chồng thủy chung, Then miêu tả cuộc chia tay đầy cảm động của đôi vợ chồng Suông trong chương Suôi Suông (Khảm hải- vượt biển)…. Then cũng bày tỏ lòng cảm thông sâu sắc với những số phận không may mắn như những người tật nguyền, người chết khảm, trẻ em mồ côi, những cô gái xinh đẹp nhưng bị ép duyên hoặc mệnh mỏng. Nội dung chủ yếu được được thể hiện trong những lời Then cổ, lời hát trong lễ hội Nàng Hai cầu mùa, giàu chất dân gian mà ít từ Hán Việt. ( Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch )

Như vậy, thông qua nghệ thuật ngôn từ, Then đã hội tủ được trong nó những giá trị dân gian truyền thống của tộc người Tày như các thể loại kể chuyện, truyền thuyết, ca dao, câu hát,.. mà qua đó, nó thể hiện rõ nhân sinh quan và quan niệm đạo đức của người Tày. Điều cần nhấn mạnh ở đây là qua Then, người ta đã đạt được hiệu quả cao trong việc răn đe, giáo dục cộng đồng mà không cần hình thức tuyên truyền nào.

Then là sự hội tụ tài hoa nghệ thuật trong dân gian.   Những thầy Then bằng công việc của mình đã góp phần đắc lực vào việc phổ biến và lưu truyền nghệ thuật biểu diễn Then từ đời này sang đời khác. Nếu như trong các dịp Then thường, các nghệ nhân chỉ biểu diễn chính là đàn và hát thì trong Then cấp sắc họ đã thực sự thể hiện hết mình thông qua các hình thức biểu diễn khác như múa, diễn trò, nhập đồng…

Sự phối hợp của Then với các thành tố nghệ thuật như hát, nhạc (đàn tính, sóc), xướng, múa, diễn trò một cách đan xen lẫn nhau đã tạo nên một hình thức tín ngưỡng dân gian mà lại gần gũi, bám sát vào cuộc sống đời thời. Khi vui người ta mời Then,người có bệnh mời Then, người hiếm muộn mời Then, Then không thể thiếu trong đời sống tinh thần và tâm linh của người Tày. Chính vì thế nên người ta mới nói, Then không chỉ đơn giản là một tín ngưỡng mà nó còn là văn hóa, ở đâu có người Tày, ở đó có văn hóa Then.

Then gắn liền với đời sống tâm linh cũng như đời sống thường trực hàng ngày, góp phần tạo nên bản sắc văn riêng.

2.4 Khả năng khai thác văn hóa Then phục vụ du lịch.

Then vừa là một sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh, vừa là một loại hình âm nhạc dân gian rất đặc sắc của tộc người Tày. Qua các lễ hội hát Then cổ có thể thấy rõ được nhân sinh quan, thế giới quan và bản sắc văn hóa của đồng bào tộc người Tày. Từ những quan niệm Mường trời- nơi cư ngụ của các thần linh, Mường đất- nơi cư ngụ của con người, Mường nước- nơi cư ngụ của Long Vương, Then đã đưa con người tìm một chỗ dựa tinh thần để vượt qua những khó khăn trong cuộc sống. Trước đây, trong các nghi lễ tâm linh, Then chỉ được diễn xướng bởi một người là ông Then hoặc bà Then, những người đồng thời cũng là thầy cúng. Họ một lúc phải làm nhiều việc, tay đệm đàn, miệng hát, chân xóc nhạc lại còn phải múa và diễn trò minh họa cho bài hát như cưỡi ngựa, phất quạt, động tác chèo thuyền, vượt biển… Họ là những nghệ nhân của tổng hợp loại hình diễn xướng dân gian điêu luyện và sáng tạo.

Sinh hoạt Then này được đồng bào người Tày rất quý trọng, trao truyền qua nhiều thế hệ. Giá trị của Then tích hợp nhiều yếu tố khác nhau, trong đó có ngôn ngữ, văn học, thơ ca dân gian, phong tục tập quán, y phục, tín ngưỡng, nghệ thuật trình diễn âm nhạc, múa dân gian… Chính vì thế di sản văn hóa này rất xứng đáng và rất cần được tôn vinh, bảo vệ. Có thể nói, hát Then là loại hình nghệ thuật tổng hợp. Lời của Then thường lấy từ các thể thơ dân tộc mang nhiều chất văn học được trau chuốt qua thời gian. Âm nhạc là yếu tố xuyên suốt một cuộc Then với những làn điệu dân ca, dân nhạc cổ phong phú của các tộc người. Then ở nơi có một màu sắc khác nhau, tiết tấu âm nhạc cũng đa dạng. Nhạc cụ chủ yếu là tính tẩu (đàn tính), hộp đàn bằng nửa quả bầu khô, dây đàn se bằng tơ tằm vuốt sáp ong cùng với chùm nhạc xóc bảo đảm nhịp hát và múa. Then là một không gian văn hóa dân tộc , một tác phẩm nghệ thuật dân gian đa dạng, vừa phản ánh, vừa miêu tả, vừa gửi gắm, nhắn nhủ những ngọt bùi, đắng cay của cuộc sống trước kia. Đây cũng là điều dường là huyền bí, nó dễ dàng đánh vào trí tò mò của người dân nơi khác, đặc tính này nhất định sẽ thu hút được người nơi khác đến xem và tìm hiểu.

Then đã gắn bó lâu đời với đồng bào người Tày ở khắp nơi như Quảng Ninh, Cao Bằng, Tuyên Quang…. đến nay đã lan tỏa đến những nơi khác như Tây Nguyên, Thành phố Hồ Chí Minh… theo quá trình giao lưu, định cư của đồng bào người Tày, điều này cho thấy được sức sống mạnh mẽ của Then trong cuộc sống hiện nay. Do yêu thích âm nhạc Then nên người ta đã sử dụng   một số làn điệu phổ biến rồi đưa lời ca, nội dung các ca khúc để mọi người đều có thể hát ở mọi lúc mọi nơi, vươn ra khỏi yếu tố sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh. Đã xuất hiện và tồn tại từ lâu, nay loại hình văn nghệ hát Then- đàn tính đã dần trở thành một loại hình văn nghệ quần chúng, gần gũi với nhiều tầng lớp khác nhau

Ở Bình Liêu có nguồn tài nguyên du lịch phong phú, đa dạng, hấp dẫn được hình thành bởi đặc điểm tổng hòa của các yếu tố địa hình địa chất, khí hậu, động thực vật. Cùng với đói chúng ta có thể kết hợp các chương trình tham quan nghỉ dưỡng cùng với những hoạt động tìm hiểu văn hóa, tín ngưỡng đặc trưng của người Tày- là Then.

2.5 Tiểu kết chương II ( Khóa luận: Tín ngưỡng văn hóa Then người Tày phát triển du lịch )

Để giữ gìn bản sắc văn hóa của các hoạt động Then trong xu hướng hiện nay là điều không phải dễ dàng. Việc phát huy những nét văn hóa độc đáo, giữ gìn và lưu truyền nó đòi hỏi một chính sách nhất quán để tộc người hiểu và nhận thức được vốn văn hóa quý báu của mình, có ý thức giữ gìn và lưu truyền qua nhiều thế hệ. Có như vậy mới tránh được tình trạng dần mất đi bản sắc dân tộc của người mình. Muốn làm được điều này đòi hỏi sự đầu tư và quan tâm đến vấn đề văn hóa tộc người. Đây là một vấn đề chung được đặt ra cho cả những tỉnh miền núi khác.

Qua chương II đã cho chúng ta hiểu thêm về món ăn tinh thần tâm linh, sự quan trọng không thể thiếu đối với Then của dân tộc Tày. Then không chỉ là một nghi lễ tôn nghiêm thể hiện những ước muốn, những khao khát của người Tày nữa, mà nó còn là sự gửi gắm, người Tày để vào trong đó tình yêu con người, tình yêu quê hương, sự hiếu thảo…. Các cấp chính quyền liên quan khi muốn đưa du lịch đến huyện nghèo Bình Liêu họ đã nhận định được tầm quan trọng của Then và đang dần dần đưa nó thành sản phẩm du lịch đặc trưng của Bình Liêu nói chung và tộc người Tày nói riêng.

Khi nghi lễ này được đưa vào du lịch sẽ giúp cho người dân tự ý thức được sự quan trọng của nét văn hóa dân tộc. Từ đó các cấp chính quyền và nhân dân Tày sẽ có những biện pháp phối hợp với nhau để tránh được tình trạng mai một nét văn hóa này.

Muốn tìm hiểu về một tộc người, trước hết hãy hiểu về những tín ngưỡng riêng của họ. Xu hướng du lịch tìm hiểu về văn hóa tộc người ngày càng phát triển, đây sẽ là một lợi thế nếu chính quyền đưa ra định hướng phát triển và tồn hợp lý nhất. Để phát triển và không bị dàn trải quá nhiều, tránh sự nhàm chán thì khi đưa sản phẩm du lịch này vào, trước hết là đối với các nghi lễ Then, chúng ta sẽ chỉ biểu diễn trong thời gian ngày giờ cố định với hình thức biểu diễn tái hiện lại, để ủng hộ tinh thần của các nghệ nhân thì khi tham gia các chương trình này du khách sẽ mất vé tham gia. Còn đối với nghệ thuật hát Then, nó sẽ được đan xen trong những bữa tiệc giao lưa của du khách cùng với tộc người Tày, điệu hát Then sẽ được diễn ra nhiều và đan xen hơn so với hình thức tái hiện lại buổi lễ cúng Then.

Mời bạn tham khảo thêm:

Khóa luận: Giải pháp phát triển du lịch văn hóa Then người Tày

0 0 đánh giá
Đánh giá bài viết
Theo dõi
Thông báo của
guest
0 Góp ý
Phản hồi nội tuyến
Xem tất cả bình luận
0
Rất thích suy nghĩ của bạn, hãy bình luận.x
()
x
Contact Me on Zalo
0877682993